Alternarioza w dwóch wersjach

Warunkiem gwałtownego rozwoju zarazy ziemniaka jest deszczowa pogoda i utrzymująca się wysoka wilgotność przy umiarkowanych temperaturach powietrza. Jeżeli w przebiegu pogody występują naprzemiennie opady deszczu i susze, do głosu dochodzi alternarioza. Cechą charakterystyczną sprawców alternariozy jest ich zdolność do atakowania głównie roślin osłabionych, będących w stresie. Największe nasilenie choroby obserwuje się w Polsce zwykle w drugiej i trzeciej dekadzie czerwca.

Brunatna plamistość liści
Zależnie od sprawcy alternariozy choroba może przybierać postać brunatnej plamistości liści (grzyb Alternaria alternata) lub suchej plamistości liści (grzyb Alternaria solani). Rozwojowi grzybów alternariozy sprzyja ciepła i umiarkowanie wilgotna pogoda, w której okresy suszy przeplatane są niezbyt dużymi, ale często padającymi deszczami. Sprzyjają jej również obfite i długo utrzymujące się rosy, uprawa ziemniaków na glebach lekkich okresowo za suchych i ubogich w składniki pokarmowe.

Grzyby Alternaria alternata wywołujące brunatną plamistość liści pojawiają się w okresie kwitnienia, rozwijają się szybko i są obecne w ziemniakach do końca wegetacji. Pierwsze objawy choroby na liściach roślin ziemniaka występują w okresie kwitnienia, a przy szczególnie korzystnych warunkach do rozwoju choroby dochodzi wcześniej. Na liściach tworzą się nieregularnie rozmieszczone, drobne (2 do 5 mm) nekrozy barwy ciemniejszej od nekroz wywołanych rozwojem suchej plamistości.

Charakterystyczne dla suchej plamistości koncentryczne strefowanie nie występuje na nekrozach brunatnej plamistości lub jest nieznaczne i tylko na pojedynczych nekrozach. Przy dużym nasileniu choroby brzegi liścia mogą zwijać się do środka. Pierwsze objawy występują na liściach już w okresie kwitnienia roślin, a nawet trochę wcześniej. Powierzchnia nekroz powiększa się bardzo wolno, częściej jest to efektem zlewania się sąsiednich nekroz.

Źródłem infekcji sprawcy brunatnej plamistości liści są porażone sadzeniaki, resztki pożniwne i sąsiednie uprawy. Optymalną dla rozwoju Alternaria alternata temperaturą powietrza jest przedział 24–26°C, ale rozwija się już przy temp. powyżej 18°C. Obok optymalnej temperatury grzyb potrzebuje wilgotności względnej powietrza poniżej 80%. Czynnikiem sprzyjającym chorobie jest osłabienie roślin, tj. np. ich niedożywienie, porażenie wirusami, mniejsze ilości opadów i ich nierównomierny rozkład.

Sucha plamistość liści
Grzyby Alternaria solani powodujące suchą plamistość liści ziemniaka występują na początku wegetacji i sprzyjają im warunki dla ziemniaków stresowe, jak susza. Pierwsze objawy choroby występują na roślinach osłabionych w wyniku suszy lub spowodowanych niedoborem makro- lub mikroskładników. Najpierw na starszych liściach dolnego piętra rośliny pojawiają się początkowo drobne, ciemnobrunatne do czarnych, suche plamki nieregularnie rozrzucone na blaszce liściowej, o kształcie owalnym lub kanciastym.

W miarę postępu choroby, plamy stają się większe (osiągają średnicę od 5 do 15 mm i więcej) i przenoszą się na liście do wyższych pięter rośliny. Przy silnym rozwoju choroby plamy zlewają się ze sobą. Tkanka w miejscu nekrozy jest sucha i łamliwa. Objaw charakterystyczny – koncentryczne strefowanie (podobne do tarczy strzelniczej lub słoi na pniu ściętego drzewa). Nekrozy otoczone są żółtawą otoczką – wywołaną działaniem kwasu alternariowego.

Źródłem infekcji sprawcy suchej plamistości liści są porażone sadzeniaki, resztki pożniwne i sąsiednie uprawy. Podobnie jak brunatna plamistość liści również sucha plamistość liści rozwija się w temp. powyżej 18°C. Optymalna temperatura rozwoju Alternaria solani jest jednak nieco wyższa i mieści się w przedziale 26–28°C. Grzyb potrzebuje do rozwoju wilgotności względnej powietrza powyżej 80% i większej ilości opadów przerywanych okresami suszy. Również rozwojowi tego grzyba sprzyja osłabienie roślin, tj. np. ich niedożywienie, porażenie wirusami, mniejsze ilości opadów i ich nierównomierny rozkład.

Alternarioza, zaraza, a może niedobory
Choroba w zaawansowanym stadium jest stosunkowo łatwa do rozpoznania, ale wtedy ochrona niewiele pomoże. Objawy alternariozy w początkowym okresie rozwoju choroby mogą być niestety mylone z objawami zarazy. Taka pomyłka kładzie na szali skuteczność ochrony, bowiem tylko najlepsze fungicydy ograniczają obie choroby, a ponadto nieliczne preparaty zwalczają suchą plamistość liści i brunatną plamistość liści. W odróżnieniu od zarazy ziemniaka, na dolnej powierzchni liścia zaatakowanego przez alternariozę można obserwować niezbyt obfitą ciemnej barwy grzybnię i zarodniki. Zarodnikowanie sprawców choroby odbywa się tylko na martwych lub zamierających tkankach. Objawy alternariozy różnią się w zależności od sprawcy, ale wpływ ma na to również specyficzna reakcja odmian ziemniaka.

W praktyce mogą wystąpić dodatkowe trudności w identyfikacji alternariozy i pomyłka z objawami niedoboru magnezu i manganu. Objawy niedoboru magnezu pojawiają się najpierw na starszych liściach, gdy magnez jest szybko transportowany do rozwijających się młodych części roślin. Tkanka między nerwami starszych liści żółknie, później brunatnieje i wykrusza się. Objawy niedoboru manganu w odróżnieniu od nekroz wywołanych przez alternariozę rozwijają się głównie wzdłuż głównych nerwów na liściu.

Agrotechnika i skuteczne fungicydy
Alternarioza ziemniaka występuje w Europie powszechnie i najsilniej tam, gdzie jest bardziej kontynentalny klimat. W Holandii bywa groźniejsza od zarazy ziemniaka. Zaczyna też mocno zagrażać plantacjom w Niemczech i w Polsce. W Niemczech obserwuje się, że w technologiach uprawy ziemniaka, w których zwalcza się tylko zarazę, straty plonu wyrządzane przez alternariozę wynoszą od 10 do 30% (różnica wynika z różnej podatności odmianowej i z wczesności odmian). Na innych kontynentach choroba powoduje straty dochodzące do 70% plonu.

Do działań ograniczających alternariozę należy zaliczyć: sadzenie zdrowych sadzeniaków, właściwe zmianowanie, nawożenie dostosowane do potrzeb rośliny i uwzględniające zarówno makro-, jak i mikroskładniki, zbiór w pełni dojrzałych bulw i uprawa odmian o podwyższonej odporności. Na agrotechnikę ograniczającą chorobę składa się też podkiełkowywanie, pobudzanie, prawidłowe obsypywanie i formowanie redlin, zbiór w odpowiednich warunkach, niszczenie resztek pożniwnych, przechowywanie w profesjonalnych przechowalniach.

Walczyć z grzybami można chemicznie i alternariozę ograniczają niektóre fungicydy na zarazę ziemniaka. Są jednak fungicydy ukierunkowane na zwalczanie alternariozy i to dwóch jej sprawców. Sygnałem do wykonania pierwszego zabiegu ochronnego przeciwko alternariozie jest wystąpienie objawów choroby na liściach roślin ziemniaka. Najczęściej wystarczy jeden zabieg, ale w sprzyjających rozwojowi choroby warunkach, na odmianach wrażliwych może wystąpić konieczność wykonania dwóch zabiegów. Zabieg opryskiwania należy wykonać zapobiegawczo lub w momencie pojawienia się pierwszych objawów alternariozy na liściach.

Marek Kalinowski