Naturalnym źródłem wapna dla celów rolniczych są złoża wapieni, margli, dolomitów i kredy. Na rynku mamy ogromny asortyment nawozów zawierających związki wapnia lub wapnia i magnezu (środki wapnujące, wapna nawozowe), których celem jest odkwaszanie gleby. Przy okazji wapnowania, w zależności od rodzaju wapna, dostarczamy dodatkowo glebie takich składników pokarmowych jak wapń czy magnez.
Przed wapnowaniem gleby odpowiednio wcześniej należy dokładnie zapoznać się z ofertami firm sprzedających wapno. Przy zakupie konkretnego wapna powinniśmy również dokładnie oszacować koszty poniesione na wapnowanie, na które składają się: forma nawozu, zawartość zasadowych składników, wielkość dawki potrzebna do odkwaszenia pola, cena nawozu za tonę CaO i koszty zastosowania wapna na polu (transport + rozsiew).
Wapna tylko z atestem
Do wapnowania gleb należy używać wyłącznie nawozów dopuszczonych do obrotu i stosowania w rolnictwie. Rynek nawozów wapniowych jest ogromny i bardzo zróżnicowany cenowo. Należy bardzo rozsądnie jednak podchodzić do różnych ofert oraz innowacyjnych nawozów do odkwaszania. Zawsze warto jest kupić wapno o lepszych parametrach jakościowych, nawet jeśli jego cena jest nieco wyższa. Na jakości nie warto oszczędzać, bo przyswajalność składników pokarmowych jest wystarczająco wysoka dla roślin tylko przy uregulowanym odczynie gleby. Pamiętajmy też, aby zawsze kupować nawozy z atestem, z podanym składem chemicznym i deklarowaną zawartością metali ciężkich. Na etykiecie nawozu wapniowego powinny być zamieszczone m.in. dane na temat parametrów chemicznych wapna: zawartość CaO lub CaCO3 , MgO w zależności od typu wapna (tlenkowe, węglanowe lub węglanowo-magnezowe, tlenkowo-węglanowe), dodatkowo aktywność chemiczna, np. 60–90% oraz parametry fizyczne wapna: przesiew i wilgotność, np. 6–10. Dla rolnika są to niezwykle ważne parametry, gdyż informują nie tylko o zawartości w nawozie: CaO, MgO lub CaCO3 , szybkości działania nawozu (aktywność chemiczna), ale również o sposobie rozsiania wapna (przesiew). Tym trudniej je rozsiać na polu, im wapno jest bardziej pyliste. Poza tym należy zwracać uwagę na wilgotność i rozsiewalność wapna, gdyż cechy te decydują o łatwości transportu i rozsiewu. Optymalna wilgotność dla nawozów tlenkowych i węglanowych z produkcji podstawowej wynosi 5–8%. Nawozy wapniowe nie powinny być nadmiernie przesuszone, ponieważ powstaje wówczas uciążliwy problem pylenia przy ich transporcie i rozsiewie. Za zakupione wapno zawsze żądajmy rachunku. Wówczas w razie ,,niezadziałania nawozu” można ubiegać się o reklamację towaru lub całkowity zwrot pieniędzy.
Dwie grupy środków wapnujących
Środki wapnujące dzieli się na dwie grupy: tlenkowe i węglanowe oraz niezawierające magnezu i zawierające magnez. Wapna węglanowe otrzymuje się w wyniku mielenia i odsiewu skał wapiennych, natomiast wapna tlenkowe powstają w procesie ich prażenia. Wapno tlenkowe ma szybsze działanie, ponieważ forma tlenkowa dość gwałtownie wchodzi w reakcję z wodą, szybko zmieniając odczyn. Taka gwałtowna zmiana odczynu jest jednak niepożądana, szczególnie w przypadku gleb lekkich, dlatego też wapna tlenkowe należy stosować tylko na gleby cięższe. Stosowanie wapna tlenkowego z powyższego powodu nie jest zalecane w okresie wiosennym, gdyż może prowadzić do przesuszenia gleby i pogarszać jej fizyczne właściwości. Do wiosennego wapnowania należy użyć wapno węglanowe, dobrze zmielone, gdyż działanie wapna dobrze zmielonego o drobnych cząstkach jest szybsze. Do wiosennego wapnowania gleby polecane są wapna granulowane, a na glebach lekko zakwaszonych nawozy wieloskładnikowe z dodatkiem wapnia, np. pochodzącego z dna morskiego i ekstraktu z alg. Wpływają one korzystnie na wzrost systemu korzeniowego, pobieranie fosforu i potasu oraz poprawiają odporność roślin na czynniki stresowe w początkowej fazie wzrostu.
O właściwościach odkwaszających nawozów wapniowych węglanowych, zwłaszcza nawozów dolomitowych, decyduje stopień ich rozdrobnienia. W przypadku wapna tlenkowego oraz miękkich wapieni typu wapno kredowe, stopień rozdrobnienia ma mniejsze znaczenie. Zarówno w nawozach wapniowych tlenkowych, jak i węglanowych zawartość składnika działającego wyraża się w postaci tlenku wapnia (CaO) lub sumy tlenku wapnia i tlenku magnezu (CaO + MgO) w typach wapna zawierających magnez. W przypadku środków wapnujących tlenkowych suma składników użytecznych powinna wynosić co najmniej 60%, zaś środków wapnujących węglanowych – 40%.
Niektóre typy wapna są produktami ubocznymi powstającymi w przemyśle cukrowniczym, celulozowym i siarkowym, np. wapno defekacyjne zawierające od 20 do 35% CaO w formie węglanowej, wapno posiarkowe o zawartości 30% CaO w formie węglanowej, wapno pocelulozowe, zawierające 40% CaO w formie węglanowej, wapno posodowe 20 do 35% CaO w formie węglanu wapnia. Wymagania jakościowe dla poszczególnych typów wapna niezawierających magnezu i zawierających magnez zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Gospodarki z dnia 8 września 2010 r. przedstawiono w tabeli 1 i tabeli 2.
Stopień rozdrobnienia
Drugim ważnym kryterium, od którego zależy działanie wapna jest stopień rozdrobnienia surowca, z którego produkowane jest wapno. Parametr ten decyduje o skuteczności odkwaszania nawozów wytworzonych ze skał twardych (nawozów dolomitowych). W nawozach typu tlenkowego oraz miękkich wapieniach typu wapno kredowe, cecha ta ma drugorzędne znaczenie, ponieważ po wprowadzeniu do gleby rozpuszczają się one zazwyczaj stosunkowo szybko i dlatego ich działanie odkwaszające najczęściej jest obserwowane szybciej, bo już w pierwszym roku po zastosowaniu. Stopień rozdrobnienia surowca, z którego produkowane jest wapno jest ściśle związany z aktywnością chemiczną wapna. Bardzo wysoką aktywność chemiczną mają nawozy tlenkowe (ponad 100%). Natomiast aktywność chemiczna zmielonych wapieni jest dużo niższa i wynosi od 30 do 100%. Zatem, im nawóz jest bardziej rozdrobniony, tym proces odkwaszania gleby będzie zachodził szybciej. Jednym z najszybciej działających (odkwaszających) nawozów węglanowych jest kreda.
Z rozdrobnieniem z kolei ściśle jest związana aktywność chemiczna wapna, czyli szybkość reakcji nawozu wapniowego z glebą. Wyraża się ją w % w stosunku do aktywności świeżo strąconego węglanu wapnia którą przyjęto za 100%. Aktywność chemiczna waha się od kilkunastu % dla najstarszych wapieni i dolomitów do prawie 100% dla miękkich skał. Wysoka aktywność chemiczna nawozu wapniowego jest jedną z jego najważniejszych właściwości pożądanych przez rolnika. Nawozy dolomitowe, mimo iż cechują się doskonałą siłą zobojętniającą, to najczęściej mają niską aktywność chemiczną i to właśnie przesądza o ich powolnym działaniu odkwaszającym. Aktywność chemiczną nawozów może poprawić dobre zmielenie surowca, ale niestety jest to zabieg kosztowny. Często więc w pierwszym a nawet drugim roku po zastosowaniu dolomitów, zwłaszcza gdy nawóz nie jest dostatecznie rozdrobniony, działanie odkwaszające jest niewielkie. Odwrotnie jest natomiast przy stosowaniu kredy, pomimo że mniejszej siły zobojętniającej tego nawozu niż wapna dolomitowego, to efekt odkwaszający jest prawie natychmiastowy. Kreda taką właściwość posiada dzięki wysokiej aktywności chemicznej sięgającej wartości 80–100%. Dlatego po zastosowaniu kredy skutki odkwaszania widoczne są już w pierwszym roku i zdarza się, że utrzymuje się nawet 3 lata. Skuteczność odkwaszania natomiast wapieni dolomitowych widoczna jest dopiero w drugim roku po wapnowaniu, ale w dłuższej perspektywie działanie odkwaszające trwa na ogół dłużej niż kredy.
Od kilku lat na rynku pojawiły się nawozy mineralno-organiczne, które mogą zawierać nawet 30% wapnia w przeliczeniu na CaO. W związku z tak wysoką zawartością wapnia nawozy te mogą służyć także do regulacji odczynu gleby, należy jednak brać pod uwagę przy ustaleniu dawki, oprócz pH gleby, zawartość towarzyszących w nawozach tego typu składników pokarmowych.
Dr hab. Dorota Pikuła, IUNG–PIB Puławy
