Do wapnowania najlepiej jest wybierać nawozy wapniowe z przerobu naturalnych skał wapiennych. Do wyboru mamy trzy główne rodzaje wapna do odkwaszania gleby: wapno tlenkowe, węglanowe oraz dolomitowe. Nawozy te różnią się oddziaływaniem na glebę.
Od formy zależy precyzja rozsiewu
Wapna tlenkowe działają szybko i dlatego zaleca się je stosować na gleby kwaśne, ciężkie. Najlepsze rezultaty daje częste ich stosowanie w małych dawkach. Wapna węglanowe należy stosować na kwaśne i bardzo kwaśne, gleby lżejsze, ale można je również stosować na glebach ciężkich. Warto też jest brać pod uwagę zawartość innych składników mineralnych, np. takich jak magnez. W przypadku niedoboru tego pierwiastka, wysiać należy nawozy wapniowo-magnezowe, które są obecnie najtańszym źródłem magnezu w naszym kraju. Poza formą tlenkową, mamy do wyboru wapna granulowane lub pyliste.
Śledząc w ostatniej dekadzie preferencje rolników coraz bardziej popularne staje się wapno granulowane. Wynika to z faktu, że jest ono po prostu wygodniejsze w rozsiewie, ponieważ ograniczone jest pylenie i przemieszczanie się drobnych cząstek wapna z wiatrem na pola niewapnowane lub posesje zabudowane. W tym przypadku rolnik nie musi też posiadać rozsiewacza do wapna. Nawozy wapniowe granulowane można wysiać nie tylko po zbiorze roślin, ale pogłównie w trakcie wegetacji roślin. To ogromna zaleta tego typu nawozów, które poleca się do aplikacji jesienią, ale i wczesną wiosną. Zaletą granul wapniowych jest bardziej równomierny wysiew nawozu na polu w porównaniu do form pylistych. Poza tym nawozy te są łatwiej wchłaniane z wierzchniej warstwy gleby. Dobrej jakości wapno węglanowe granulowane jest sklasyfikowane w odmianie 04 i zawiera ponad 90% czystego składnika CaCO3 (węglanu wapnia). W formie zgranulowanej może występować też kreda, czyli miękka i porowata skała osadowa, zawierająca również wysoką zawartość węglanu wapnia.
Z kolei tradycyjne nawozy wapniowe pyliste są trudniejsze w rozsiewie. Forma pylista wapna może utrudniać ich precyzyjną aplikację i szczególnie w wietrzne dni znosić nawóz na sąsiednie pola. Nawozy pyliste mają też większą powierzchnię styku z glebą. Zaletą tych nawozów jest niewątpliwie szybsza rozpuszczalność w glebie, a w związku z tym czas działania tej formy nawozów jest krótszy. Zaleca się je do odkwaszania gleby pod rośliny o krótkim okresie wegetacji. Z kolei tradycyjne nawozy wapniowe pyliste są trudniejsze w rozsiewie. Forma pylista wapna może utrudniać ich precyzyjną aplikację i szczególnie w wietrzne dni znosić nawóz na sąsiednie pola. Nawozy pyliste mają też większą powierzchnię styku z glebą. Zaletą tych nawozów jest niewątpliwie szybsza rozpuszczalność w glebie, a w związku z tym czas działania tej formy nawozów jest krótszy. Zaleca się je do odkwaszania gleby pod rośliny o krótkim okresie wegetacji.
Cechy dobrego wapna
Skały pochodzące z różnych okresów geologicznych, z których wytwarzane jest wapno nawozowe posiadają różne właściwości chemiczne. Stąd też przydatność nawozów wapniowych pod względem skuteczności odkwaszania gleby opiera się na ocenie szeregu cech fizycznych i chemicznych, tj. stopień rozdrobnienia, aktywność chemiczna oraz siła zobojętniająca (zasadowość ogólna). Wybierając określony rodzaj nawozu wapniowego należy zatem zwrócić uwagę na takie cechy wapna, jak aktywność chemiczna i reaktywność.
Bardzo ważnym kryterium, od którego zależy działanie wapna jest stopień rozdrobnienia surowca, z którego produkowane jest wapno. Stopień rozdrobnienia nawozu określa się względną masą cząstek (wyrażoną w % próby), pozostających na sicie o oczkach określonej średnicy. Cecha ta jest ważna w przypadku oceny skuteczności odkwaszania nawozów wytworzonych ze skał starszych, czyli twardych, czyli nawozów dolomitowych. Natomiast w nawozach typu tlenkowego oraz miękkich wapieniach typu wapno kredowe, stopień rozdrobnienia ma dużo mniejsze znaczenie, ponieważ po wprowadzeniu do gleby rozpuszczają się one zazwyczaj stosunkowo szybko. Dlatego ich działanie odkwaszające najczęściej jest obserwowane szybciej, bo już w pierwszym roku po zastosowaniu. Jednak wapna tlenkowego, które poza tym, że silnie pyli, nie można stosować na krótko przed siewem oraz pogłównie. Jego reaktywność może zaburzać również wschody roślin oraz zakłócać życie biologiczne w glebie, a nawet powodować degradację materii organicznej.
Wapna tlenkowe służą do odkwaszania gleb ciężkich i zbitych. Na takich glebach szybko działające wapno będzie korzystnie rozluźniało ich strukturę. Wapna węglanowe (CaCO3), do których należą: kreda pylista, kreda pastewna, mączka wapienna, kreda jeziorna, działają wolniej, bo ich rozpuszczalność w glebie jest również mniejsza niż wapna tlenkowego. W związku z tym nawozy węglanowe są mniej reaktywne i polecane na gleby lżejsze. W przypadku tych nawozów czynnikiem, który decyduje o ich skuteczności odkwaszania jest przede wszystkim stopień ich rozdrobnienia. Dotyczy to również nawozów wapniowo-magnezowych, które pozyskuje się z dolomitów poprzez ich prażenie lub zmielenie. Skały dolomitowe są bardzo twarde, więc mielenie musi być bardzo dokładne. Skuteczność dolomitów w odkwaszaniu gleby jest często niewielka i na efekty zmiany odczynu trzeba czekać nawet kilka lat, gdyż wapno dolomitowe charakteryzuje się najniższą reaktywnością. Jeśli założeniem rolnika jest szybkie odkwaszenie gleby, to zdecydowanie nie należy wybierać tego rodzaju wapna.
Ważna aktywność chemiczna
Do właściwości najbardziej zmiennych należy aktywność chemiczna skał. Aktywność chemiczna waha się od kilku procent dla twardych wapieni i dolomitów z okresu prekambryjskiego, do niemal 100% dla miękkich skał z okresu kredowego. Aktywność chemiczna nawozów wapniowych tlenkowych wynosi około 200%. Szybkość i stopień reakcji gleb na zastosowane nawozy wapniowe zależą więc nie tylko od jego formy, ale i poziomu wymieszania nawozu z glebą, rodzaju i stopnia rozdrobnienia nawozów oraz wilgotności gleby. Z rozdrobnieniem ściśle jest związana aktywność chemiczna wapna, czyli szybkość reakcji nawozu wapniowego z glebą. Wyraża się ją w % w stosunku do aktywności świeżo strąconego węglanu wapnia, którą przyjęto za 100. Wysoka aktywność chemiczna nawozu wapniowego jest jedną z jego najistotniejszych właściwości ważnych dla rolnika.
Nawozy dolomitowe mimo iż cechują się doskonałą siłą zobojętniającą, to najczęściej mają niską aktywność chemiczną, co w efekcie przesądza o ich wolnym działaniu odkwaszającym. Aktywność chemiczną nawozów może poprawić dobre zmielenie surowca, ale niestety jest to zabieg kosztowny. Często więc w pierwszym a nawet drugim roku po zastosowaniu dolomitów, zwłaszcza gdy nawóz nie jest dostatecznie rozdrobniony, działanie odkwaszające jest niewielkie. Odwrotnie jest natomiast przy stosowaniu kredy, pomimo że nawóz ten posiada mniejszą siłę zobojętniającą w porównaniu do wapna dolomitowego, to efekt odkwaszający kredy jest prawie natychmiastowy. Kreda taką cechę zawdzięcza wysokiej aktywności chemicznej sięgającej wartości 80–100%. Dlatego po zastosowaniu kredy skutki odkwaszania widoczne są już w pierwszym roku i utrzymują się nawet 3 lata. Skuteczność odkwaszania natomiast wapieni dolomitowych widoczna jest dopiero w drugim roku po wapnowaniu, ale w dłuższej perspektywie działanie odkwaszające trwa na ogół dłużej niż kredy.
Zasadowość ogólna
Kolejna ważna cecha wapna to siła zobojętniająca, czyli zasadowość ogólna. Ta cecha wapna wyraża z kolei zdolność jednostki masy skały lub nawozu do zobojętniania określonej ilości kwasu. Wyraża się ją w % w stosunku do siły zobojętniającej 1 g CaO przyjętej za 100%. Zasadowość ogólna powinna teoretycznie być równa procentowej zawartości CaO w nawozie, ale w praktyce może być mniejsza lub większa od teoretycznej.
Zasadowość ogólna mniejsza niż % CaO w nawozie występuje wtedy, gdy wapń jest częściowo w postaci soli obojętnych, np. siarczanu wapnia (CaSO4). Natomiast z przypadkiem siły zobojętniającej większej niż % CaO mamy do czynienia wówczas, gdy w nawozie obok wapnia występuje magnez. Wynika to z prawidłowości, że tlenek magnezu ma o 40% większą siłę zobojętniającą niż tlenek wapnia (1 t MgO powoduje taki sam efekt odkwaszający w glebie jak 1,4 t CaO). Z tego względu dolomity mają większą siłę zobojętniającą niż wapienie, ale pod warunkiem, że rozpuszczą się w glebie.
Poza wymienionymi cechami powyżej należy zwracać uwagę na wilgotność i ,,rozsiewalność” wapna, gdyż cechy te decydują z kolei o łatwości transportu i stosowania. Optymalna wilgotność dla nawozów tlenkowych i węglanowych z produkcji podstawowej wynosi 5–8%. Nawozy wapniowe nie powinny być nadmiernie przesuszone, ponieważ powstaje wówczas uciążliwy problem pylenia przy ich transporcie i rozsiewie.
Pamiętajmy, by wszystkie nawozy wapniowe chronić przed wilgocią, przechowując je w suchym miejscu. Dostanie się wody do nawozu granulowanego może osłabić strukturę granulek, np. kreda może ulec zbryleniu. Zasada ta dotyczy również nawozów wapniowych pylistych.
Dr hab. Dorota Pikuła
IUNG-PIB Puławy
