Z inicjatywą założenia spółdzielni wyszedł Karol Woyciechowski – przedwojenny starosta powiatowy. Grunt pod to przedsięwzięcie przygotował już jego poprzednik – Michał Słomiński. Ale to Władysław Zalewski – burmistrz Dąbia – 22 lipca 1930 r., podczas obrad Kolskiego Sejmiku Powiatowego, wygłosił przemówienie o potrzebie rozwoju spółdzielczości mleczarskiej i poinformował o pomyśle powołania spółdzielni mleczarskiej w Kole.
W sobotę 2 sierpnia 1930 r. w siedzibie Urzędu Gminy Czołowo (z siedzibą w Kole) odbyło się Walne Zgromadzenie Założycielskie Spółdzielni Mleczarskiej w Kole, w którym udział wzięło 41 osób. Na przewodniczącego zgromadzenia wybrano Jerzego Sokolnickiego z Powiercia. Ustalono nazwę zakładu: Spółdzielnia Mleczarska „Jedność” w Kole z odpowiedzialnością ograniczoną. Jedną z pierwszych decyzji podjętych na zebraniu było ustalenie terminu uruchomienia zakładu na 15 sierpnia 1930 r. Terminu dotrzymano i w tym dniu przyjęto od dostawców pierwsze 400 litrów mleka. Pierwotny zakład (z ręcznym systemem produkcji) znajdował się w wydzierżawionym, prywatnym budynku na terenie dawnej wsi Blizna (obecnie ul. Blizna). Kierownikiem zakładu został Bronisław Szymański, który w roku 1971 przeszedł na emeryturę po 41 latach pracy na stanowisku.
W 1930 roku, mimo ręcznego systemu produkcji, spółdzielnia przetwarzała 12 tys. l mleka dziennie. Bardzo szybko, bo już w 1931 r., zakład zmechanizowano. Wyposażony został w szwedzkie urządzenia firmy Auto Laval: kocioł parowy, elektryczne urządzenia transmisyjne, maselnice, wirówkę i pasteryzator. Po zmechanizowaniu zakładu zmieniono nazwę zakładu na Spółdzielcza Mleczarnia Mechaniczna w Kole. Asortyment produkcji był wówczas bardzo ubogi. Produkowano masło i śmietanę, a mleko odtłuszczone zwracano rolnikom jako karmę dla cieląt i trzody chlewnej. Już wówczas jakość produkcji była wysoka, o czym świadczy fakt, że część masła przeznaczano na eksport. W 1934 r. poszerzono ofertę o pełnotłusty ser Imperial. Zarząd spółdzielni w początkowych latach działalności spółdzielni pracował społecznie.
Dynamiczny rozwój firmy spowodował, że w 1934 r. postanowiono wybudować nowy zakład, który zlokalizowany został przy ul. Toruńskiej 97. Rozpoczął on pracę w 1937 r. W tym okresie wykupiono konkurencyjne zakłady: Vogta w Babiaku i Skolimowskiego w Brudzewie, tworząc w nich śmietanczarnie. Dzięki inwestycjom w maszyny i budowie nowego zakładu, powstała w Kole bardzo nowoczesna, jak na ówczesne standardy, mleczarnia, ulepszono też jakość produktów. Przyczyniło się to do rozszerzenia terenu działalności spółdzielni i zmiany nazwy na Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska w Kole. Do wybuchu wojny OSM w Kole miała 16 filii na terenie powiatu kolskiego, a w samym mieście Kole posiadała sieć sklepów nabiałowo-spożywczych.
W 1939 r. kolski zakład przejęli niemieccy okupanci, którzy poszerzyli jego działalność o skup miodu i ubój drobiu. W tym okresie w zakładzie urządzono laboratorium, wybudowano chłodnię amoniakalną oraz powiększono zbiorniki fermentacyjne śmietany wykorzystywane do produkcji masła. Produkowane wówczas masło i mleko pełne trafiało wyłącznie do Niemców, a mleko odtłuszczone sprzedawano Polakom na kartki. Podczas wojny w kolskiej mleczarni przerabiano 70 tys. l mleka dziennie i zatrudniano 160 robotników. W 1945 r. okupant zdemontował maszyny, by je wywieźć do Rzeszy, na szczęście nie doszło do wywózki.
W 1945 r. kierownikiem zakładu został Bronisław Szymański, który niezwłocznie zainicjował odbudowę zniszczonych zabudowań i rozpoczął produkcję. W 1951 r. nastąpiło upaństwowienie przedsiębiorstwa, które trwało przez 6 lat i 1957 r. powrócono do spółdzielczej formy własności.
Podczas jesiennych targów w Poznaniu w 1959 r., przedstawiciele zakładu odebrali medal i nagrodę Ministerstwa Handlu Wewnętrznego za wysoką jakość i estetykę opakowania masła. Przyznano mu również pierwszą lokatę za jakość w skali kraju. W 1961 r. OSM w Kole uruchomiła własną mieszalnię pasz w Czołowie. Od 1962 r. masło z Koła trafia na eksport. W 1964 r. przyłączono OSM w Sompolnie, w 1968 r. OSM w Kłodawie, a w 1970 r. OSM w Izbicy Kujawskiej i Dąbiu. Ważną datą w historii kolskiej spółdzielni był 17 lipca 1975 r., kiedy to uruchomiono nowoczesną proszkownię mleka i wytwórnię mlekomiksu (mieszanki paszowej mlekozastępczej dla cieląt) w nowej lokalizacji przy ul. Towarowej 6. W tym miejscu powstał całkowicie nowy zakład produkcyjny, biurowiec, magazyny, a także budynki mieszkalne dla pracowników. Kolejne lata to systematyczny wzrost ilości skupowanego i przetwarzanego mleka, produkcji oraz eksportu. To też okres, w którym wyroby spółdzielni otrzymywały kolejne medale, nagrody i wyróżnienia.
Największy rozwój i umocnienie pozycji jednego z głównych liderów polskiego rynku mleczarskiego i spożywczego w Polsce Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska w Kole rozpoczęła w 1992 r., kiedy to funkcję prezesa zarządu objął Czesław Cieślak. Wcześniej zasiadał w radzie nadzorczej, a w latach 1990–1992 pełnił funkcję jej przewodniczącego. To właśnie jemu przyszło się zmagać z kłopotami kolskiej spółdzielni w trudnych realiach przemian i wchodzenia w gospodarkę wolnorynkową. Dzięki trafnym decyzjom, udało mu się wprowadzić spółdzielnię w XXI wiek w świetnej kondycji. Okres jego prezesowania, który trwa do dziś, to czas wielu dużych inwestycji, wśród których należy wspomnieć m.in. o budowie nowej proszkowni mleka – 2008 r., nowoczesnej zakładowej oczyszczalni czy kotłowni gazowo-olejowej. W tym okresie nastąpiły przejęcia innych spółdzielni: w 2000 r. w Ostrzeszowie, w 2006 r. w Kępnie, w 2007 r. w Grodkowie, w 2019 r. w Ostrowie Wielkopolskim. Niebawem nastąpi kolejne. Znacznie powiększono obszar skupu, ilość skupowanego mleka, poszerzono rynek zbytu oraz gamę produktów.
Obecnie kolska mleczarnia systematycznie zwiększa skup mleka, instaluje nowoczesne linie technologiczne, zwiększa eksport. To wszystko daje poważne podstawy do twierdzenia, że OSM w Kole jest na dobrej drodze rozwoju, co dobrze rokuje nie tylko spółdzielni, ale też jej członkom.
Opracował: Ireneusz Oleszczyński
