Dużo wartościowej paszy z lucerny

Dużo białka, stosunkowo mało lignin
Lucerna jako pasza ma wysoką koncentrację białka i względnie niską zawartość kompleksu celulozowo- ligninowego. Na proporcje frakcji włókna ADF/ADL i białka wpływ ma liczba i terminy zbiorów. Podczas rozwoju roślin lucerny zmienia się stosunek liści do łodyg oraz strawność, co determinuje jej wartość pokarmową. O jakości paszy z roślin lucerny w pierwszym rzędzie decyduje udział łodyg w plonie, a dopiero w drugiej kolejności udział liści, mimo że to liście są głównym nośnikiem białka. Jakość zielonki z lucerny zależy od podstawowych dwóch parametrów – od fazy rozwojowej i wysokości roślin. Duży udział węglowodanów strukturalnych (NDF, ADF i ADL) w wydłużonych łodygach mocno obniża strawność s.m. lucerny. Natomiast młode pędy wyrastające z pączków korony i pędów bocznych cechuje znacznie mniejsza zawartość węglowodanów strukturalnych, stąd ich wysoka strawność. Liście lucerny cechują się także stosunkowo niskim poziomem włókna ADF, które decyduje o wysokiej strawności roślin oraz NDF decydującym o pobraniu paszy przez zwierzęta. Kompromis wysokiej strawności masy roślinnej, plonu liści i plonu łodyg uzyskuje się zbierając lucernę w fazie pąkowania (rys.2).

Duży wpływ na tempo zmian jakościowych masy nadziemnej lucerny ma czynnik temperaturowy. Przy wysokich temperaturach powietrza (32oC w dzień i 26oC w nocy) strawność suchej masy obniża się o 2–6% w porównaniu do warunków, gdy temperatury są umiarkowane i wynoszą odpowiednio 22 i 16oC. Wynika to z przyrostu zawartości ligniny w tkance mechanicznej łodyg. Jeżeli w drugiej połowie maja warunki pogodowe są nietypowe, jest chłodno i wilgotno, to rośliny długo nie wytwarzają pąków kwiatowych, a ich wysokość często przekracza nawet 1 m (silny przyrost wegetatywny). Wtedy zawartość włókna w roślinach może być tak wysoka, jak w roślinach kwitnących przy wyższych temperaturach i małej wilgotności powietrza.

Najmniej białka w łodygach
Relatywnie najwięcej białka znajduje się w liściach i kwiatostanach (25–32% s.m.), natomiast dwukrotnie mniej w łodygach, które zawierają aż 40–50% włókna. Produkując siano lub sianokiszonki z lucerny warto ograniczać straty najwartościowszych części roślin – liści. Przy zbiorze przed pąkowaniem plon suchej masy pierwszego pokosu jest najmniejszy, ale zawartość białka w suchej masie jest wtedy największa i wynosi ponad 22%, natomiast włókna najmniejsza – około 22,3%. Przy zbiorze na początku pąkowania plon suchej masy zwiększa się o 20– 25%, ale zawartość białka spada do 20%, a włókna wzrasta do 25%. Zbiór lucerny w pełni pąkowania powoduje dalszy wzrost plonu suchej masy o 10%, ale jednocześnie zawartość białka w suchej masie spada do 18,5%, a zawartość włókna wynosi 26%. Największe plony suchej masy w pierwszym pokosie można uzyskać przy zbiorze na początku kwitnienia – 8 t z hektara, ale w tej fazie zawartość białka w suchej masie spada do 17,5%, natomiast zawartość włókna zwiększa się do ponad 28%. Wraz z opóźnianiem zbioru zmniejsza się także strawność suchej masy. Jest ona najwyższa przy zbiorze przed pąkowaniem – około 70%, a najniższa przy zbiorze na początku kwitnienia – 56%.

Wyhodowane odmiany różnią się zawartością białka w roślinach. W grupie o największej zawartości białka w zebranych 1. i 2.pokosie można wymienić odmiany: Ulstar (PL), Marshal (USA), Planet (DE) i Symphonie (DK). Charakteryzują się one dużym udziałem liści w biomasie nadziemnej, zwłaszcza liści górnych (tabela).

Poprzez wybór terminu koszenia można regulować jakość zielonki. W odrastających roślinach zwiększa się zawartość komórek wegetatywnych, wydłużają się łodygi i zwiększa się ich udział w masie roślin a maleje udział liści. Zmniejsza się zawartość białka i innych składników o charakterze metabolicznym dla rośliny, a zwiększa się zawartość włókna surowego, tworzącego głównie łodygi.

Strukturalność i wartość pokarmowa kiszonki
W ostatnich kilku latach dominującą paszą objętościową w żywieniu bydła stała się kiszonka z kukurydzy, która nie zapewnia jednak odpowiedniej postaci fizycznej diety. Najczęściej pomija się element ważny z punktu widzenia zdrowia zwierząt, jakim jest struktura fizyczna dawki pokarmowej. Udział strukturalnej lucerny w dawce stwarza szansę na lepsze ślinienie się zwierząt i efektywniejsze przeżuwanie. Zawartość białka ogólnego w paszach z lucerny mieści się w szerokim zakresie 120–270 g/kg suchej masy. Tak duże zróżnicowanie zawartości białka ogólnego wynika z wielu czynników. Pomijając czynniki odmianowe, atmosferyczne i agrotechniczne, najsilniej na koncentrację białka wpływa faza rozwojowa roślin. Wraz z opóźnianiem koszenia, w całych roślinach lucerny następują niekorzystne zmiany strukturalne. Zmienia się proporcja łodyg do liści na niekorzyść tych drugich, bowiem to właśnie w liściach i pąkach jest więcej białka w stosunku do łodyg. Zwiększa się także ilość włókna surowego wskutek postępującej lignifikacji ścian komórkowych roślin. W fazie pąkowania zawartość włókna w roślinach wynosi średnio 180–200 g/kg s.m. Ze względu na odpowiednią jakość zielonki, jest to nieprzekraczalny termin zbioru pierwszego odrostu. Opóźniając zbiór, udział włókna w roślinach szybko wzrasta i w fazie kwitnienia wynosi 350 g/kg s.m. Odrastanie roślin lucerny po zbiorze 1. i 2. pokosu przypada w Polsce w czasie najdłuższych dni, kiedy rośliny szybko zawiązują kwiatostany i przechodzą w fazę kwitnienia i zawartość frakcji włókna ADF i NDF w zielonce wzrasta. Aby zachować dobrą wartość pastewną zielonki nie można opóźniać koszenia.

Kiszonka wyprodukowana z lucerny, zależnie od terminu zbioru i pokosu, zawiera 2–3-krotnie więcej białka niż kiszonka z kukurydzy. Posiada też więcej włókna strukturalnego i wcale nie tak małą ilość energii. Zawiera stosunkowo dużą ilość popiołu, więcej niż kukurydza. Jednak jest to cenne źródło makroi mikroelementów (Ca, Mg, K, Mn, Se, Zn), ważne przy bilansowaniu dawek pokarmowych.

Aby lucerna była konkurencyjnym źródłem białka dla innych pasz, muszą być spełnione następujące warunki:

• zbiór we wczesnej fazie rozwoju roślin – zawartość około 20% włókna i 18% białka ogólnego w s.m. (a więc koszenie przy poziomie 40% NDF),
• niskie straty ilościowe białka przy podsuszaniu pokosu (ograniczone kruszenie się liści),
• niskie straty jakościowe białka w procesie zakiszania (dobre zagęszczenie masy roślinnej oraz zastosowanie inhibitora procesu proteolizy).

Tańsze białko
Bilans dawki pokarmowej dla przeżuwacza oparty jest o wiele elementów. Dwie główne składowe to białko i energia. O ile największą trudność sprawia pokrycie potrzeb energetycznych, o tyle najbardziej kosztowne jest pokrycie potrzeb białkowych. Zatem lucerny jako bogatej w białko paszy objętościowej nie powinno się pomijać w rozważaniach ekonomicznych żywienia. Tanie źródła białka, a więc kiszonki z traw i motylkowatych (lucerna, koniczyny) wypierane są z dawek dla bydła (w tym krów) przez kukurydzę dlatego, że zawierają mniej energii. Paradoks polega na tym, że strategie żywienia bydła oparte na żywieniu kukurydzą generują duże koszty uzupełnienia w najdroższy składnik paszowy, którym jest białko sojowe lub białko z innych roślin. Wskazana byłaby ,,przebudowa” dawek pokarmowych w postaci większego udziału kiszonek z traw i motylkowatych jako źródła białka. Można wtedy liczyć na poprawę zdrowotności, płodności i jakości mięsa i mleka. Przykładowo, krowa produkująca 45–50 kg mleka, pobiera dziennie około 28 kg suchej masy pasz. W tej ilości minimum 50% powinno pochodzić z pasz objętościowych. Przy dobrej ich jakości, pobranie tych pasz może wzrosnąć do 60%, co wpływa korzystnie na funkcjonowanie żwacza. W puli pasz objętościowych kiszonka z kukurydzy stanowi zwykle 60–70%. Pozostałą część puli może stanowić sianokiszonka z lucerny.

Aktualny model żywienia krów mlecznych w Polsce to:

• tania energia,
• drogie białko.

Ale czy to oznacza najtańszą produkcję mleka? Dlaczego energię produkujemy w kraju na polu, a białko kupujemy za granicą? Dlaczego nie stosuje się innego modelu żywienia? Wskazane jest uwzględnienie w dawkach pokarmowych kiszonek trawiasto-motylkowatych (np. z lucerną) oraz kukurydziano- -motylkowatych. Brakującą ilość energii w dawkach mogą uzupełnić tańsze mieszanki zbożowe lub melasowane wysłodki buraczane. Pomimo że śruta sojowa zawiera w 1 tonie 2,5-krotnie więcej białka, cena 1 kg białka w kiszonce z lucerny jest ponad 2,5-krotnie niższa niż 1 kg śruty sojowej. A śrutę sojową jako główny komponent białkowy do dawek pokarmowych importuje się do Polski z obu Ameryk za grube pieniądze!

Trzeba pamiętać, że koszty żywienia przeżuwaczy, a zwłaszcza krów mlecznych, mogą sięgać nawet do 70% ogólnych kosztów utrzymania stada. Hodowcy często, chcąc osiągnąć wysoką produkcję mleka, zadają zwierzętom zbyt dużą ilość pasz energetycznych, co generuje dodatkowe koszty.

Prof. dr hab. Piotr J. Domański