? Rodzice w 1984 roku przepisali mi gospodarstwo, żeby dostać emerytury rolnicze. Tata zmarł 10 lat temu, mama jest ciężko chora. Mam dwie siostry, które zaczynają teraz mówić o tym, że należą im się spłaty z gospodarstwa. Chcą żądać ode mnie zachowku. Czy mają takie prawo?
! W tym wypadku ewentualne roszczenia sióstr do Pana o wypłatę zachowku są pozbawione podstaw prawnych. Zachowek stanowi zabezpieczenie interesów najbliższej rodziny zmarłego, który zadysponował swoim majątkiem na rzecz jednego z jej członków lub też na rzecz dalszego krewnego lub nawet obcej osoby (osób). Zgodnie z art. 991 § 1 Kodeksu cywilnego, zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy, należą się, jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału.
Zwykle z zachowkiem mamy do czynienia, gdy spadkodawca zostawił testament. W myśl art. 993 k.c., do spadku dolicza się także darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę. Stosownie do art. 888 § 1 k.c., przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku.
Jednak w świetle orzecznictwa sądowego umowa przekazania gospodarstwa rolnego następcy na podstawie umowy przewidzianej w art. 59 ustawy z 14 grudnia 1982 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin nie jest tożsama z umową darowizny. Tak orzekł Sąd Najwyższy w uchwale z 21 czerwca 2012 r. (sygn. akt: III CZP 29/12), stwierdzając, że charakter prawny umowy przeniesienia gospodarstwa rolnego na rzecz następcy określony jest jako rodzaj umowy o charakterze cywilnoprawnym, odmienny od umów przeniesienia własności wymienionych w części szczegółowej księgi trzeciej Kodeksu cywilnego o zobowiązaniach. Mają do niej zastosowanie przepisy Kodeksu cywilnego dotyczące zdolności do czynności prawnych, wad oświadczenia woli, nieważności czynności prawnej oraz skutków prawnych oświadczenia woli. Przyczyną jej zawarcia jest dążenie do uzyskania świadczeń z ubezpieczenia społecznego, której następstwem jest wzajemna zależność umowy i decyzji w przedmiocie tych świadczeń ubezpieczeniowych, polegająca na tym, że utrata mocy jednej z tych czynności pociąga za sobą utratę mocy także drugiej.
Do uchwały tej nawiązują późniejsze orzeczenia sądów okręgowych i apelacyjnych, m.in. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 21 maja 2018 r. (sygn. akt: I ACa 580/17). Wynika z niego, że umowa o przekazanie gospodarstwa rolnego następcy w zamian za świadczenie z ubezpieczenia społecznego wobec zawarcia w niej elementów z różnych dziedzin prawa ma niejednorodny charakter. Jednakże ze względu na zakres regulacji oraz cel, jakiemu ma służyć, nie może być ona z punktu widzenia zachowku traktowana tak, jak umowa darowizny w rozumieniu przepisu art. 888 § 1 k.c. Zgodnie z art. 993 k.c. zaś, tylko takie darowizny doliczane są do spadku przy obliczaniu zachowku.
Należy jednak podkreślić, że darowizna gospodarstwa dokonywana przez rolnika przechodzącego na emeryturę lub rentę na podstawie obecnie obowiązującej ustawy z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników będzie doliczona do spadku.
Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z 24 maja 2018 r. (sygn. akt: V ACa 163/18) orzekł, że umowa darowizny, jako czynność dokonana przed notariuszem, jednoznacznie nazwana i zawierająca elementy istotne właściwe umowie darowizny z art. 888 i nast. Kodeksu cywilnego, powinna zostać uwzględniona przy obliczaniu zachowku, stosownie do przepisów art. art. 993–994 k.c. Dotyczy to także przypadku, gdy przedmiotem darowizny jest gospodarstwo rolne lub nieruchomość rolna.
Nie ma więc znaczenia, czy darczyńca chciał w ten sposób uregulować sprawy majątkowe, czy uzyskać uprawnienie do renty bądź emerytury. Istotne jest, że zdecydował się na zawarcie umowy darowizny w kształcie przewidzianym w Kodeksie cywilnym.
prawnik redakcyjny
Alicja Moroz
