Oczywiście uproszczenia w uprawie i duży udział zbóż w strukturze zasiewów sprzyjają bardzo rozwojowi chorób płodozmianowych. Są one najgroźniejsze w uprawie pszenicy, ale szkodzą wszystkim pozostałym gatunkom zbóż ozimych.
Rozwojowi sprawców
łamliwości źdźbła zbóż sprzyja duża wilgotność, ciężkie gleby, niewłaściwe zmianowanie i przenawożenie azotem. Celowo nie wymieniam nazw łacińskich tych grzybów, bo w publikacjach stare nazwy mieszają się z nowymi. Wystarczy nam polska nazwa zwyczajowa – łamliwość źdźbła zbóż. Chorobę częściej obserwujemy na glebach ciężkich i zasadowych, dlatego z zabiegów agrotechnicznych ograniczających chorobę jest wczesne i dokładne wykonanie podorywki, właściwy płodozmian, niszczenie samosiewów oraz optymalizacja nawożenia azotowego.
To ważne, bo dobry płodozmian i zmianowanie są dla uprawianych roślin zawsze korzystne. Trzeba mieć jednak świadomość, że łamliwość podstawy źdźbła zbóż i traw nie jest typową chorobą płodozmianową. Na podstawie wieloletnich badań upraw monokulturowych zbóż naukowcy m.in. z Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie stwierdzili, iż łamliwość źdźbła zbóż może się rozwijać w zbożach niezależnie od przedplonu. Nawet jeżeli zadbamy o płodozmian choroba może się pojawić, bo o jej występowaniu i rozwoju decydują przede wszystkim warunki klimatyczne i glebowe.
Grzyb łamliwości
źdźbła zbóż zimuje na resztkach pożniwnych i żyje w źdźbłach aż do rozłożenia się słomy. Wytworzone na grzybni zarodniki zakażają następnie tuż nad ziemią siewki zbóż. Grzyb ma długi okres utajonego rozwoju – zarodnikuje przy wysokiej wilgotności i w temperaturze 8–12 st. C. Infekcja zachodzi w ciągu kilkunastu godzin (14–16).
Najbardziej sprzyjającym okresem do infekcji jest wilgotna i ciepła jesień, bo siewki zbóż w tym okresie są najbardziej podatne na porażenie i są zakażane tuż nad ziemią. Epidemia łamliwości źdźbła zbóż rozwija się bardzo szybko w sezonie o łagodnej zimie i chłodnej, wilgotnej wiośnie. W sprzyjających warunkach wiosną nawet co kilka tygodni pojawia się nowe pokolenie zarodników. Grzyb przerasta kolejno pochwy liściowe, a następnie niezdrewniałe jeszcze źdźbło w jego dolnej części. Przy silnym porażeniu tkanki przewodzące źdźbła ulegają zniszczeniu, co uniemożliwia przewodzenie wody i składników pokarmowych.
Objawy chorobowe
łamliwości źdźbła zbóż można obserwować nawet jesienią lub wczesną wiosną. Początkowo są one trudne do rozpoznania i na tym etapie do obserwacji konieczna jest co najmniej dobra lupa. Są to niewielkie, nieco wydłużone, miodowobrązowe plamy otoczone bursztynową obwódką występujące na powierzchni pochew liściowych. Dopiero później na źdźbłach widoczne są charakterystyczne objawy w postaci pojedynczych plam o medalionowatym kształcie. Często jednak kilka plam zlewa się w jedną i nieregularny kształt utrudnia diagnostykę. Te charakterystyczne pojedyncze plamy na początku są słomkowej barwy i są otoczone brązowobrunatną (czasami bursztynowobrązową lub ciemną) obwódką o rozmytych i niewyraźnie zarysowanych granicach brzegów plam. W centralnej części plam tworzą się czarne „łatki” komórek grzyba. Te objawy występują najczęściej na pierwszym dolnym międzywęźlu, czasami także na drugim.
Na źdźbłach (na pierwszym ewentualnie na drugim międzywęźlu) łamliwość źdźbła zbóż objawia się w postaci plam o medalionowatym kształcie, z bursztynową obwódką i jaśniejszym polem w środku, na którym mogą znajdować się ciemne łatki komórek grzyba. To objawy charakterystyczne dla pojedynczych plam
Wewnątrz źdźbła w miejscu plam tworzy się szara, watowata grzybnia. Źdźbła w tych miejscach murszeją. Najlepiej objawy chorobowe widoczne są przed dojrzewaniem zbóż, gdy źdźbła są połamane i wylegają w różnych kierunkach. Końcowym efektem jest bielenie kłosów, słabe wykształcenie ziarniaków i kłosy płone. Ważną cechą rozpoznawczą i odróżniającą od innych chorób podsuszkowych jest, że sprawcy łamliwości źdźbła zbóż nie porażają korzeni.
Szybszy jest typ pszenny
lecz groźniejszy jest typ żytni sprawcy choroby. Obecność dwóch typów grzybów, konkretnie grzyba typ W (zwany pszennym) i typ R (zwany żytnim) powoduje trudności w identyfikacji choroby, ale i w jej zwalczaniu. Typ W szybciej infekuje i szybciej się rozwija. Zasiedla przestrzeń międzykomórkową w tkance źdźbła zbóż. Mimo szybkiego tempa rozwoju grzybni typ W powoduje mniejsze straty plonu odżywiając się pasożytniczo tylko w komórkach miękiszu źdźbła.
Wolniejszy typ R zasiedla komórki i tkanki naczyniowe (odpowiedzialne za transport wody i składników pokarmowych). Wolno przerastając je ogranicza przenoszenie składników pokarmowych do rozwijającego się kłosa. Powolny rozwój w roślinie w sposób stały i narastający powoduje znacznie większe straty w plonie niż typ W
Progiem szkodliwości
w fazie od początku strzelania w źdźbło do pierwszego kolanka jest 20–30% źdźbeł z pierwszymi objawami porażenia łamliwością źdźbła zbóż. W celu stwierdzenia zagrożenia i oceny progu szkodliwości idąc po przekątnej pola pobieramy w 5 losowo wybranych punktach po 50 źdźbeł, z powierzchni nie mniejszej niż 1 m2. Określamy liczbę i procent porażonych źdźbeł, ale nie na oko, lecz zgodnie z zaleceniami pod 6-krotnym powiększeniem, a do tego potrzebny jest mikroskop. Szukamy początkowych objawów choroby, czyli miejsc z plamkami o zmienionym zabarwieniu.
Zwalczanie chemiczne po przekroczeniu progu szkodliwości zalecane jest w zbożach ozimych, głównie w pszenicy ozimej i pszenżycie ozimym najlepiej w okresie od początku fazy strzelania w źdźbło (faza rozwojowa w skali BBCH 3/30) do fazy 2. kolanka (faza rozwojowa w skali BBCH 3/32). Większość z zarejestrowanych do ochrony podstawy źdźbła środków posiada w swoim składzie więcej niż jedną substancję czynną i ma działanie ograniczające również choroby porażające w tym czasie liście.
