Uproszczenia w uprawie i duży udział zbóż w strukturze zasiewów zawsze sprzyjają rozwojowi chorób płodozmianowych. Są one najgroźniejsze w uprawie pszenicy, ale szkodzą wszystkim pozostałym gatunkom zbóż ozimych.

Sprzyjają mocne gleby i wilgoć

Rozwojowi sprawców łamliwości źdźbła zbóż sprzyja duża wilgotność, ciężkie gleby, niewłaściwe zmianowanie i przenawożenie azotem. Nie wymieniam nazw łacińskich tych grzybów, bo w publikacjach stare nazwy mieszają się z nowymi. Wystarczy nam polska nazwa zwyczajowa – łamliwość źdźbła zbóż. Chorobę częściej obserwujemy na glebach ciężkich i zasadowych, dlatego z zabiegów agrotechnicznych ograniczających chorobę jest wczesne i dokładne wykonanie podorywki, właściwy płodozmian, niszczenie samosiewów oraz optymalizacja nawożenia azotowego.
To ważne, bo dobry płodozmian i zmianowanie jest dla uprawianych roślin zawsze korzystny. Trzeba mieć jednak świadomość, że łamliwość podstawy źdźbła zbóż i traw nie jest typową chorobą płodozmianową. Z wieloletnich badań upraw monokulturowych zbóż naukowcy m.in. z Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie stwierdzili, iż łamliwość źdźbła zbóż może się rozwijać w zbożach niezależnie od przedplonu. Nawet jeżeli zadbamy o płodozmian, choroba może się pojawić, bo o jej występowaniu i rozwoju decydują przede wszystkim warunki klimatyczne i glebowe.

Atak z resztek pożniwnych

Grzyb łamliwości źdźbła zbóż zimuje na resztkach pożniwnych i żyje w źdźbłach aż do rozłożenia się słomy. Wytworzone na grzybni zarodniki zakażają następnie tuż nad ziemią siewki zbóż. Infekcja zachodzi w ciągu kilkunastu godzin (14–16), ale grzyb ma długi okres utajonego rozwoju – zarodnikuje przy wysokiej wilgotności i w temperaturze 8–12 st. C. Dlatego mimo jesiennych infekcji, pierwsze objawy chorobowe obserwuje się przeważnie wiosną na koleoptylu lub pochwach liściowych.
Najbardziej sprzyjającym okresem do infekcji jest wilgotna i ciepła jesień, bo siewki zbóż w tym okresie są najbardziej podatne na porażenie i są zakażane tuż nad ziemią. Epidemia łamliwości źdźbła zbóż rozwija się bardzo szybko w sezonie o łagodnej zimie i chłodnej, wilgotnej wiośnie. W sprzyjających warunkach wiosną, nawet co kilka tygodni, pojawia się nowe pokolenia zarodników. Grzyb przerasta kolejno pochwy liściowe, a następnie niezdrewniałe jeszcze źdźbło w jego dolnej części. Przy silnym porażeniu tkanki przewodzące źdźbła ulegają zniszczeniu, co uniemożliwia przewodzenie wody i składników pokarmowych.

Plamy z czarną łatką w centrum

Objawy chorobowe łamliwości źdźbła zbóż można obserwować nawet jesienią, ale najczęściej dopiero wiosna. Początkowo są one trudne do rozpoznania i na tym etapie do obserwacji konieczna jest co najmniej dobra lupa. Są to niewielkie, nieco wydłużone, brązowe plamy otoczone bursztynową obwódką, występujące na powierzchni pochew liściowych. Dopiero później na źdźbłach (w fazie kłoszenia, na kilka tygodni przed zbiorem) widoczne są charakterystyczne objawy w postaci pojedynczych plam o medalionowatym kształcie. Często jednak kilka plam zlewa się w jedną i nieregularny kształt utrudnia diagnostykę. Przez to objawy łamliwości źdźbła zbóż można pomylić z innymi chorobami podstawy źdźbła.
Te charakterystyczne pojedyncze plamy barwy brązowej mogą być otoczone brązowobrunatną (czasami bursztynowobrązową lub ciemną) obwódką o rozmytych i niewyraźnie zarysowanych granicach brzegów. W centralnej części plam tworzą się czarne "łatki" komórek grzyba. Te objawy występują najczęściej na pierwszym dolnym międzywęźlu, czasami także na drugim.
Wewnątrz źdźbła w miejscu plam tworzy się szara, watowata grzybnia. Źdźbła w tych miejscach murszeją. Najlepiej objawy chorobowe widoczne są przed dojrzewaniem zbóż, gdy źdźbła są połamane i wylegają w różnych kierunkach. Końcowym efektem jest bielenie kłosów, słabe wykształcenie ziarniaków i kłosy płone. Ważną cechą rozpoznawczą i odróżniającą od innych chorób podsuszkowych jest to, że sprawcy łamliwości źdźbła zbóż nie porażają korzeni.

Typ pszenny i żytni

Obecność dwóch typów grzybów będących sprawcami łamliwości źdźbła zbóż, konkretnie grzyba typ W (zwany pszennym) i typ R (zwany żytnim) powoduje trudności w identyfikacji choroby, ale i w jej zwalczaniu. Szybszy jest typ pszenny, lecz groźniejszy jest typ żytni sprawcy choroby. Typ W szybciej infekuje i szybciej rozwija się. Zasiedla przestrzeń międzykomórkową w tkance źdźbła zbóż. Mimo szybkiego tempa rozwoju grzybni, typ W powoduje mniejsze straty plonu odżywiając się pasożytniczo tylko w komórkach miękiszu źdźbła.
Wolniejszy typ R zasiedla komórki i tkanki naczyniowe (odpowiedzialne za transport wody i składników pokarmowych). Wolno przerastając je ogranicza przenoszenie składników pokarmowych do rozwijającego się kłosa. Powolny rozwój w roślinie w sposób stały i narastający powoduje znacznie większe straty w plonie niż typ W.

Progowa szkodliwość

W ograniczaniu chorób zawsze trzeba szukać rozwiązań agrotechnicznych i wykorzystywać ewentualną odporność odmianową. W ograniczaniu sprawców łamliwości źdźbła zbóż pomaga przyspieszanie rozkładu resztek pożniwnych, opóźnianie siewu i siew rzadszy oraz nieco płytszy. Odporność zbóż na łamliwość źdźbła zbóż wspomaga intensywne nawożenie fosforem przy umiarkowanym nawożeniu azotem. Jeżeli konieczne jest ograniczanie choroby metodami chemicznymi, niezbędne jest oszacowanie zagrożenia i porównanie z progiem szkodliwości. W fazie od początku strzelania w źdźbło do pierwszego kolanka jest to 20–30% źdźbeł z pierwszymi objawami porażenia łamliwością źdźbła zbóż. W celu stwierdzenia zagrożenia i oceny progu szkodliwości idąc po przekątnej pola pobieramy w 5 losowo wybranych punktach po 50 źdźbeł, z powierzchni nie mniejszej niż 1 m². Określamy liczbę i procent porażonych źdźbeł, ale nie na oko, lecz zgodnie z zaleceniami pod 6-krotnym powiększeniem, a do tego potrzebny jest mikroskop. Szukamy początkowych objawów choroby, czyli miejsc z plamkami o zmienionym zabarwieniu.
Zwalczanie chemiczne po przekroczeniu progu szkodliwości zalecane jest w zbożach ozimych, głównie w pszenicy ozimej i pszenżycie ozimym najlepiej w okresie od początku fazy strzelania w źdźbło (faza rozwojowa w skali BBCH 3/30) do fazy 2 kolanka (faza rozwojowa w skali BBCH 3/32). Wiele zarejestrowanych fungicydów (Wyszukiwarka środków ochrony roślin na stronie MRiRW wskazuje 68 produktów do zwalczania łamliwości źdźbła zbóż) posiada w swoim składzie więcej niż jedną substancję czynną i ma działanie ograniczające innych sprawców chorób.

Marek Kalinowski