Wykazano wyraźne powiązania między stosowaniem antybiotyków a powstawaniem oporności bakterii na środki przeciwdrobno­ustrojowe – zarówno w medycynie, jak i w weterynarii. Dlatego zwalczanie oporności poprzez jej monitorowanie na poziomie poszczególnych krajów jest ważną kwestią dla Komisji Europejskiej, która dąży do stworzenia kompleksowej strategii wykorzystania i redukcji stosowania antybiotyków w produkcji zwierzęcej. Lekarze weterynarii odgrywają kluczową rolę w odpowiedzialnym stosowaniu antybiotyków i mają wpływ na ograniczenie ich wykorzystania poprzez wprowadzanie innych metod łagodzenia skutków błędów w chowie zwierząt.

Odpowiedzialne stosowanie

Potrzebne jest opracowanie i wdrożenie sposobów poprawy zdrowia zwierząt, zarządzania produkcją i warunków utrzymania. W zapobieganiu chorobom najbardziej zalecane są: poprawa standardów bioasekuracji i jakości paszy, stosowanie szczepionek oraz wykorzystanie coraz wiarygodniejszych testów diagnostycznych. Mimo że krajowe strategie zostały wdrożone w niektórych państwach członkowskich Unii Europejskiej i zbadano kilka alternatyw dla środków przeciwdrobno­ustrojowych, nadal istnieje luka w wiedzy na temat ich skuteczności w warunkach terenowych. Tym bardziej że nie można zastosować jednego, określonego alternatywnego sposobu, a trzeba wdrożyć cały zespół rozwiązań.
W wielu krajach już od lat wprowadza się programy odpowiedzialnego stosowania antybiotyków i nadzoru nad opornością na środki przeciwdrobnoustrojowe. Stosuje się w nich ramy, które sprawiają, że lekarze weterynarii opiekujący się stadem są bardziej zaangażowani w odpowiednie wykorzystanie antybiotyków w produkcji trzody chlewnej. W Belgii wprowadzono przepisy wymagające pobierania próbek i badania wrażliwości na antybiotyki przed ich zastosowaniem.
W innych krajach Unii przeprowadza się analizy porównawcze co do ilości zastosowanych antybiotyków przez poszczególnych lekarzy weterynarii i producentów zwierząt. Taki system umożliwia hodowcom porównanie ilości stosowanych leków w określonym gospodarstwie z podawanymi w innych stadach. Porównuje się też liczbę recept wystawianych przez poszczególnych lekarzy weterynarii. Niezależne lub rządowe organizacje są w stanie zidentyfikować osoby często używające antybiotyków i wprowadzać mechanizmy zmuszające je do ograniczenia ich stosowania.
Wykorzystanie antybiotyków na wyprodukowanie kilograma żywca jest w poszczególnych krajach znacząco różne i dla racjonalnego ich zmniejszenia niezbędna jest znajomość wszystkich czynników wpływających na ich wykorzystanie. Rozważne i odpowiedzialne stosowanie antybiotyków zarówno u zwierząt, jak i ludzi ma zmniejszyć ryzyko powstawania lekooporności bakterii, co jest szczególnie ważne w przypadku antybiotyków, które są stosowane w leczeniu ludzi. Dotyczy to zwłaszcza antybiotyków, które stanowią ostatnią linię terapii krytycznych zakażeń.
Eksperci ds. poradnictwa antybiotykowego sklasyfikowali antybiotyki w oparciu o potencjalne konsekwencje dla zdrowia publicznego wynikające ze zwiększonej oporności w przypadku ich stosowania u zwierząt. Kategoryzacja ma służyć jako narzędzie wspomagające w podejmowaniu decyzji przez lekarzy weterynarii o wyborze antybiotyku. Zachęca się lekarzy do sprawdzania kategoryzacji przed przepisaniem antybiotyku zwierzętom, gdyż wówczas wiadomo, których powinni unikać, a jakie ograniczać. Niezależnie od zastosowanego antybiotyku zawsze należy unikać zbyt długich okresów leczenia i niedostatecznego dawkowania, a leczenie grupowe powinno być ograniczone do sytuacji, w których indywidualne jest niewykonalne. Należy zrównoważyć zapobieganie i leczenie, a cele hodowlane powinny koncentrować się nie tylko na parametrach produkcyjnych, ale także na poprawianiu odporności na infekcje.

Doświadczenia innych krajów

W Hiszpanii krajowy plan walki z opornością na antybiotyki został uruchomiony w 2014 roku i rozpoczął się jako program dobrowolny. Jednak oczekiwania społeczeństwa są bardzo duże i dlatego branża produkcji zwierzęcej dokłada wszelkich starań, aby uzyskać spadek sprzedaży antybiotyków weterynaryjnych. Od rozpoczęcia programu udało się zmniejszyć ich zużycie o około 58%, a w samym 2019 roku o 13,6%.
We Włoszech wyniki opublikowane na początku 2020 roku wykazały redukcję wykorzystania leków przeciwdrobnoustrojowych w chowie o 66%, a w ciągu ostatnich 4 lat spadek nastąpił w prawie połowie wszystkich tuczarni. Oczywiście nadal jest znaczny odsetek producentów, którzy są nieprzychylni redukcji antybiotyków, gdyż zmniejszanie ich zużycia wiąże się z koniecznością podnoszenia poziomu produkcji zwierzęcej i często pociąga za sobą inwestycje i koszty. Dlatego ich zdaniem zmiany te muszą przebiegać równolegle w wielu krajach, aby zachować konkurencyjność produkcji trzody chlewnej.

Sprawdzone alternatywy

Zapobieganie infekcjom jest najlepszym sposobem zminimalizowania konieczności stosowania antybiotyków, ponieważ ograniczenie liczby zakażeń redukuje liczbę zabiegów leczenia. Można to osiągnąć poprzez wdrażanie środków higieny i bezpieczeństwa biologicznego oraz programy kontroli określonych chorób za pomocą szczepień. W zapobieganiu chorobom ważne jest używanie wyłącznie wysokiej jakości paszy i wody oraz skutecznych i bezpiecznych alternatyw dla środków przeciwdrobnoustrojowych, a także monitorowanie krążenia patogenów bakteryjnych i ich wrażliwości na leki w obrębie stada. Najpierw trzeba przeprowadzić dogłębną analizę problemu i podjąć kroki w celu ograniczenia rozprzestrzeniania się zakażenia i zapobiegania jego ponownemu wystąpieniu.
Należy unikać profilaktycznego stosowania antybiotyków u nowo narodzonych prosiąt oraz w okresie odsadzenia. Ważniejsze jest przestrzeganie zasad utrzymania zwierząt w warunkach dobrostanu, dokładne czyszczenie i dezynfekowanie pomieszczeń, zmiana warunków bytowych w przypadku częstych, nawracających schorzeń, unikanie mieszania zwierząt w stadzie oraz poddawanie ich kwarantannie. Eliminowanie powtarzających się przypadków zespołu bezmleczności loch można osiągnąć poprzez zapewnienie odpowiedniej selekcji zwierząt, dobrej higieny podczas porodu i właściwego żywienia.
Oczywiście nagłe ograniczenie stosowania antybiotyków może mieć negatywne skutki dla zdrowia i dobrostanu zwierząt. Po zakazie stosowania antybiotykowych stymulatorów wzrostu hodowcy doświadczyli krótkotrwałego zwiększenia częstości występowania zaburzeń żołądkowo-jelitowych u prosiąt odsadzonych. Układ pokarmowy prosiąt w okresie odsadzenia ma bardzo upośledzoną zdolność wytwarzania soków trawiennych. Tym samym zakwaszenie treści pokarmowej jest niewielkie. Pamiętając o tym, iż niskie pH (< 4,5) jest zabójcze dla bakterii chorobotwórczych, a optymalne dla bakterii probiotycznych, stanowiących mikroflorę jelita grubego, należy zakwaszać paszę i tym samym dążyć do obniżenia pH w przewodzie pokarmowym prosiąt.
Oprócz stosowania kwasów organicznych jako zakwaszaczy do paszy lub wody, należy zwrócić uwagę na zdolność poszczególnych komponentów paszowych do wiązania kwasu solnego, który może być absorbowany przez niektóre surowce paszowe, najsilniej przez kredę i fosforan dwuwapniowy. Dobierając zakwaszacz, należy pamiętać, że wskazane jest, aby obniżał pH zarówno w żołądku, jak i w jelicie grubym. Nadają się do tego zakwaszacze otoczkowane, których wolna forma bez otoczki działa już w żołądku, natomiast forma zamknięta w otoczce zostaje uwolniona dopiero w jelicie grubym.
Namnażanie bakterii chorobotwórczych w żołądku najskuteczniej ogranicza podanie kwasu mrówkowego, jednocześnie działa on w małym stężeniu, co pozwala na zminimalizowanie jego dawki. Najwyższą aktywność i zdolność obniżania pH, a tym samym ograniczenie ilości bakterii chorobotwórczych w jelicie grubym wykazują kwas sorbowy i benzoesowy. Bardzo dobrym rozwiązaniem jest też łączenie w preparatach różnych kwasów.

Dominika Stancelewska