Rdza brunatna pszenicy (Puccinia recondita f.sp. tritici) jest chorobą rozpowszechnioną we wszystkich rejonach uprawy pszenicy ozimej i jarej. Występuje corocznie, ale w zmiennym nasileniu. Największe szkody wyrządza w uprawie pszenicy i żyta. Można ją obserwować we wszystkich fazach rozwojowych roślin. Pamiętajmy jednak, że rdza obserwowana na życie, to rdza brunatna żyta – sprawcą też jest grzyb tzw. rdzawnikowy (Puccinia recondita f.sp. secalis).

Do infekcji wystarczy zwilżenie z rosy

Według opisu choroby przez naukowców z IOR – PIB w Poznaniu rdza brunatna pszenicy jest chorobą dwudomną, ale w warunkach Europy Środkowej rozwija się z pominięciem żywiciela pośredniego (podobnie rdza brunatna żyta). Zimuje w naszych warunkach w postaci grzybni i urediniospor na oziminach, samosiewach i różnych trawach łąkowych. Urediniospory rdzy brunatnej pszenicy łatwo przenoszą się z prądami powietrza na bardzo duże odległości rozprzestrzeniając się z rejonów o większym nasileniu występowania, które stanowi południowa Polska.
Rozwojowi choroby i jej nasileniu sprzyja gęsty siew zbóż, łagodna jesień i zima. Oczywiście muszą być spełnione warunki termiczne i wilgotnościowe. Optymalnymi warunkami do rozwoju rdzy brunatnej pszenicy jest temperatura w dzień od 12 do 24 st. C i nocą od 0 do 12 st. C. Rdza do rozwoju nie potrzebuje opadów deszczu – wystarczy jej rosa, ale wilgotność powietrza musi wynosić 80–100%. Patogen potrzebuje też 5 godzin nasłonecznienia. W optymalnych warunkach rozwój jednej generacji rdzy brunatnej pszenicy następuje w 7–10 dni.

Specyficzne rdzawe uredinia

Zarodniki rdzawnikowe rdzy brunatnej pszenicy są odporne na działanie czynników zewnętrznych np. wytrzymują przez 10 minut oziębienie do minus 23°C jak również podgrzanie do +52°C. Zakażenie roślin następuje zarówno w świetle, jak i w ciemności, przy czym najłatwiej proces ten zachodzi w temp.15–18°C i przy 100% wilgotności względnej powietrza. Na długość inkubacji wpływa przede wszystkim temperatura powietrza.
Uredinia, czyli skupienia zarodników – urediniospor rozwijają się na liściach pod skórką, początkowo są one lekko wzniesione, poduszeczkowate, owalne lub prawie okrągłe, koloru jasnobrązowego. Niekiedy objawy chorobowe widoczne są początkowo w postaci chlorotycznych przebarwień poprzedzających pojawienie się poduszeczek urediniów. W miarę dojrzewania urediniospor pokrywająca je skórka pęka i zwija się, tworząc wałeczek wokół skupień urediniów.
Uredinia rdzy brunatnej różnią się od urediniów rdzy źdźbłowej wielkością (są mniejsze), kształtem oraz tym, że okalająca je skórka nie jest postrzępiona. Na początku lipca, w miejscu urediniów powstają, głównie na dolnej stronie blaszek liściowych, niekiedy również na pochwach liściowych i na źdźbłach, owalne lub nieco wydłużone czarne skupienia teliospor (telia). Są one pokryte skórką, co nadaje im lekki połysk.

Już nie potrzebuje dwóch żywicieli

W literaturze naukowej sprzed lat można wyczytać, że rdza brunatna potrzebuje do swojego rozwoju dwóch żywicieli. Potrzebuje miodunkę ćmę (roślina z rodziny ogórecznikowatych z dwubarwnymi kwiatami) i potem przenosi się na zboża. Prawdopodobnie prawie 100% rolników nawet nie wie jak wygląda miodunka ćma, być może nigdy jej nie widziało nawet przypadkiem, a jednak rdza brunatna występuje w zbożach powszechnie. Występuje między innymi dlatego, bo jak tłumaczył kilka lat temu na jednej z konferencji dr inż. Wojciech Pusz z Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu – sprawca rdzy brunatnej jest bardzo ciekawym grzybem zmieniającym swoje przyzwyczajenia i biologię rozwoju dosłownie na naszych oczach.
Obecnie sprawca rdzy brunatnej występuje praktycznie tylko na trawach, na zbożach ozimych i jarych. Rdza przystosowała się do nowych warunków i intensywnego rolnictwa. Rdzawe poduszeczki (skupienia zarodników) pojawiają się na liściach i potem wysypują zarodniki, które mogą rozprzestrzeniać się w promieniu kilkudziesięciu kilometrów i infekować. Po poduszeczce pozostaje niestety rana, która w okresie suszy jest drogą ucieczki wody. To dobija i tak zestresowane upałami rośliny.

Progowa szkodliwość

Aby określić zagrożenie rdzą brunatną pszenicy i porównać je z progami szkodliwości należy regularnie co kilka dni analizować liście pszenicy na obecność skupień zarodników rdzawnikowych – uredinii. Zgodnie z metodyką integrowanej ochrony należy w fazie krzewienia lub w późniejszych fazach zebrać po 25 źdźbeł w różnych, wybranych losowo punktach (łącznie w zależności od wielkości pola zbiera się od 100 do 150). Pierwszy i ostatni punkt powinien być oddalony około 2 m od brzegu pola.
Na plantacjach powyżej 2 ha należy zwiększyć liczbę punktów o 1 na każdy następny hektar. Określa się liczbę i procent porażonych źdźbeł w stosunku do analizowanych ogółem. Wystąpienie objawów rdzy brunatnej na pszenicy ozimej nie następuje w tym samym momencie co na pszenicy jarej i jest dla niej wskaźnikiem obecności źródeł infekcji.
Po wizycie na plantacji, zebraniu roślin do analizy i określeniu ilości porażonych źdźbeł w procentach, należy tę wartość porównać z progami szkodliwości choroby. 
Rdzę brunatną pszenicy w pszenicy, pszenżycie i życie należy zwalczać:
w fazie krzewienia, gdy obserwuje się epifitozę na roślinach; najczęściej, gdy na 10–15% roślin obserwuje się pierwsze objawy rdzy (faza rozwojowa w skali BBCH 21–29). W razie potrzeby następny zabieg wykonać należy po upływie około 15 dni,
w fazie strzelania roślin w źdźbło (faza rozwojowa w skali BBCH 30–39), jeżeli co najmniej 10% źdźbeł wykazuje objawy nowej infekcji,
w fazie kłoszenia roślin (faza rozwojowa w skali BBCH 51–59), jeżeli objawy nowej infekcji występują już na liściu podflagowym lub flagowym.

Marek Kalinowski