Tego nikt nie przewidzi, ale ze zmian klimatu trzeba sobie zdawać sprawę. Nie ma gospodarstwa, którego w ostatnich kilku latach susza nie doświadczyła. Straty były olbrzymie, wielu gospodarzy w trakcie ich szacowania rozważało zakup deszczowni. To były emocje, a potem chłodne rachunki, bo czy warto nawadniać np. zboża lub kukurydzę. Jest wiele innych pytań, na które odpowiedź trzeba znaleźć. Jaki system nawadniania będzie dla gospodarstwa najlepszy? Skąd czerpać wodę? Co trzeba kupić? Pytań jest wiele i każdy rolnik marzy o takiej niezależności od opadów atmosferycznych. Dziś postaramy się przybliżyć najważniejsze zagadnienia związane z rodzajami i wydajnościami systemów do nawadniania, użytkowaniem deszczowni w praktyce.

Przed decyzją dokładna analiza

Podejmując decyzję o zakupie deszczowni należy wziąć pod uwagę wymagania wodne i wrażliwość na suszę uprawianych roślin, możliwą zwyżkę plonów uzyskaną po zastosowaniu nawodnienia oraz okresy największej wrażliwości na niedobór wody. Nikt przecież nie będzie nawadniał plantacji zbóż, gdyż doświadczenia prowadzone już wiele lat temu, pozwoliły postawić stwierdzenie o nieopłacalności takiego zabiegu dla większości gatunków. Choć patrząc na powtarzającą się suszę z ostatnich lat, występującą już nawet w okresach powegetacyjnych, w których zazwyczaj odbudowywane były zasoby glebowe wody, może i nawadnianie zbóż stanie się opłacalne?
Kolejnymi aspektami, które należy wziąć pod uwagę podejmując decyzję o zakupie deszczowni jest dostęp do źródła wody, a także możliwości finansowe i ewentualne możliwości dofinansowania tego typu inwestycji.
Większość uprawianych zbóż czy warzyw posiada 80–90% masy korzeniowej w warstwie gleby około 20–30 cm. Korzenie nielicznych gatunków przerastają głębiej. Słabo rozwinięty i płytko umieszczony system korzeniowy nie jest w stanie odpowiednio zaopatrzyć w optymalną ilość wody zwykle silnie rozwiniętej części nadziemnej rośliny. Nie dotyczy to wszystkich gatunków, dlatego można je podzielić na bardzo wymagające (brokuł, kalafior, kalarepa, kapusta pekińska, kapusta wczesna, ogórek, rzodkiewka, sałata, seler, koniczyna czerwona, ziemniak późny, pszenica ozima, pszenica jara, burak cukrowy, burak pastewny, rzepak ozimy, bobik), wymagające (cebula, czosnek, fasola szparagowa, kapusta brukselska, kapusta późna, papryka, pomidor karłowy, por, ziemniak wczesny, ziemniak średnio wczesny), średnio wymagające (chrzan, dynia, groch zielony, jarmuż, marchew, pietruszka, rabarbar, jęczmień, owies) i mało wymagające (burak ćwikłowy, pomidor, szparag, żyto, len, chmiel, łubin).
Zazwyczaj roślinami bardziej odpornymi na susze są te, których system korzeniowy sięga głęboko w głąb profilu glebowego. Takie uprawy rzadko wymagają nawadniania. Natomiast gatunki roślin płytko korzeniące się, które mają znacznie silniej rozwiniętą część nadziemną niż podziemną, są bardziej wymagające. Również odmiany dające wysokie plony, czy też rośliny warzywne, u których częścią jadalną są np. owoce, strąki oraz nasiona, posiadają większe wymagania wodne.

Potrzeby wodne roślin i wrażliwość na niedobory

W cyklu rozwojowym rośliny zauważyć można okresy o wzmożonej wrażliwości na niedobór wody, w których nawet czasowy jej brak może spowodować obniżenie wielkości i jakości plonu. W tych okresach należy zapewnić roślinie optymalną wilgotność gleby.
W czasie kwitnienia rośliny mogą wykazywać duże zapotrzebowanie na wodę, którego brak może prowadzić do słabego wiązania nasion lub też do opadania kwiatów. W fazie wiązania owoców niedostateczna wilgotność może prowadzić do opadania związków owocowych. Bardzo ważne jest dostosowanie terminów nawodnień do okresów wzmożonego zapotrzebowania na wodę u danego gatunku rośliny. Dla przykładu, zbyt wczesne nawadnianie marchwi powoduje zatrzymanie penetracji korzenia w głąb profilu glebowego, ograniczenie jego rozwoju i zmniejszenie ilości plonu.
Zaopatrzenie roślin w wodę poprzez dostosowanie terminów nawodnień do okresów krytycznych podnosi plon, poprawia jego jakości, ale również przyczynia się do oszczędności wody. Wynika to z faktu, iż efekty nawadniania w tych okresach są zbliżone do takich, jakie można uzyskać poprzez utrzymywanie wysokiej wilgotności gleby w całym okresie wegetacyjnym. Okresy największej wrażliwości roślin na niedobór wody w glebie przedstawiono w tabeli 1.

Znacząco wyższy plon i jakość

Właściwe nawadnianie wpływa korzystnie na część cech jakościowych roślin, a także na ich walory smakowe. Dla przykładu, odpowiednie nawadnianie plantacji ogórków powoduje ograniczenie liczby owoców z pustymi komorami, nadaje korzystniejszą barwę skórki i twardość po ich zakwaszeniu, a także poprawia ich konsystencję oraz walory smakowe. Prawidłowo nawadniane pomidory posiadają większe i jędrniejsze owoce oraz cieńszą skórkę, a w uprawie dla przetwórstwa zmniejsza się ilość odpadu, poprawia się smak i zapach uzyskanego z nich koncentratu.
Przy zapewnieniu odpowiednich warunków wilgotnościowych na polu z marchwią następuje poprawa kształtu i wyglądu korzeni, które w porównaniu do nienawadnianych mają gładszą powierzchnię oraz posiadają zaokrągloną dolną część. Efektem nawadniania kalafiorów jest zwiększona wielkość, masa i zwięzłość róż oraz ograniczone występowanie ich guzikowatości. Z kolei u nawadnianej cebuli można zaobserwować poprawę wielkości i masy oraz ograniczoną liczbę cebul z podwójnym stożkiem wzrostu. Deszczowanie fasoli szparagowej, a nawet tylko krótkotrwałe schładzanie roślin wodą w okresie wiązania i przyrostu strąków, zmniejsza ilość znajdującego się w nich włókna oraz powoduje poprawę ich jędrności, a także lepsze wypełnienie strąków.
W wielu przypadkach nawadnianie deszczowniane prowadzi do poprawy "zdrowotnej" prowadzonych upraw. Podczas prowadzenia upraw z wykorzystaniem zabiegów deszczujących, zaobserwowano, że zabieg ten ogranicza występowanie suchej zgnilizny wierzchołkowej u pomidora, zamieranie liści sercowych selera oraz brzegów liści sałaty, powoduje zmniejszenie szkód powodowanych przez bielinka kapustnika na kapuście oraz mszyc na burakach i bobie. Nawadnianie poprawia również skład chemiczny roślin oraz prowadzi do zwiększenia wykorzystania przez rośliny składników pokarmowych zawartych w glebie. Najważniejszym efektem stosowania nawodnień jest uzyskanie dość znaczących zwyżek plonów, których przykłady przedstawiono w tabeli 2.
Należy zauważyć, że wzrost plonów wynikający z zastosowania nawodnień, nie w każdym przypadku będzie jednakowy. Jest on uzależniony od wilgotności gleby w okresie wegetacyjnym, co jest związane między innymi z rodzajem uziarnienia gleby, czyli tego, czy mamy do czynienia z glebą lekką, średnią czy ciężką.

Do fertygacji, nawożenia i ochrony przed mrozem

Zaletą deszczowni jest fakt, że może ona być wykorzystywana nie tylko do typowego nawadniania upraw, ale również do innych celów. Jednym z nich jest ochrona roślin przed przymrozkami, dzięki temu zabiegowi można zapobiegać wymarzaniu uprawianych roślin. W zależności od zaistniałych potrzeb, zabieg ten można przeprowadzić na dwa sposoby.
Sposób pośredni polega na obfitym zwilżaniu gleby wodą przed spodziewanym przymrozkiem. Wilgotna gleba kumuluje w sobie w dzień więcej ciepła, które oddaje w nocy, podnosząc w ten sposób temperaturę rośliny. Ten sposób ochrony można stosować przy niewielkim spadku temperatury, nieprzekraczającym -1^oC, -2^oC. Sposób bezpośredni, który polega na ciągłym zwilżaniu części nadziemnej rośliny w okresie występowania temperatury poniżej 0^oC. Zamarzając, woda oddaje roślinie ciepło, dzięki czemu temperatura roślin utrzymuje dodatnią. Dzięki zastosowaniu deszczowni, można również uratować rośliny, które już w pewnym stopniu zostały podmrożone wskutek ujemnych temperatur. Aby zabieg ten był skuteczny, należy rozpocząć deszczowanie przed znacznym wzrostem temperatury wiosną, co powoduje powolne rozmarzanie tkanek i ułatwia roślinie powrót do normalnego stanu funkcjonowania.
Deszczownie możemy wykorzystać również do fertygacji, czyli do nawożenia naszych upraw, nawozami rozpuszczonymi w rozdeszczowywanej wodzie. Jednak decyzję o wykorzystaniu deszczowni również do tego celu, należy podjąć już na etapie zakupu, gdyż w takim wypadku musi być ona wyposażona w odpowiedni zbiornik. Należy pamiętać, że do fertygacji można stosować wyłącznie nawozów całkowicie rozpuszczonych w wodzie. Zabieg ten jest najlepiej przeprowadzać w bezwietrzne dni, w godzinach porannych. Dzięki temu można uzyskać równomierne rozprowadzenie nawozów na obszarze całej plantacji.

Najważniejsze jest źródło wody

Ważnym elementem, jak nie najważniejszym, który należy brać pod uwagę w zasadzie we wszystkich systemach nawadniających jest źródło wody. Mogą stanowić je wody powierzchniowe np. jeziora, stawy, zbiorniki retencyjne czy rzeki. Bardzo często do nawodnień wykorzystuje się wody podziemne, głębinowe. Aby system deszczowniany pracował w sposób prawidłowy i bez zakłóceń, źródło musi posiadać odpowiednią wydajność, która będzie pokrywała całe zapotrzebowanie na wodę dla danej uprawy. Jednostkowe zapotrzebowanie na wodę przez rośliny wynosi od 2,9 do 4,3 m³/h na 1 ha. Jeżeli mamy do czynienia z gospodarstwem o powierzchni poniżej 5 ha, należy wartość tę zwiększyć o 20%.
Należy pamiętać, że samo określenie źródła nie daje nam pewności zapewnienia wody do nawodnień. Nie ze wszystkich wód można korzystać, dlatego ustawodawca zobligował nas do uzyskania zgody na korzystanie z wody. A zatem, przed rozpoczęciem eksploatacji źródła należy uzyskać pozwolenie wodnoprawne.
Marcin Hahnel